مدلسازی شبکه توزیع آب /تعیین نقاط نصب فشار سنج و انجام عملیات فشارسنجی

- مطالعه انواع شبکه هاو تعیین وضعیت شبکه موجود
- وضعیت توپوگرافی و مورفولوژی منطقه
- نحوه تقسیم بندی نواحی فشاری شبکه توزیع
- چنانچه کلیه موارد فوق در تعیین نقاط نصب فشارسنج در سیستم مورد توجه و مطالعه قرار گیرد در تفسیر نتایج حاصل از قرائت فشارسنج ها با کمترین مشکل مواجه خواهیم بود . در غیر این صورت اولین نشانه های عدم بررسی کافی ، تفسیر غلط نتایج بوده که بالطبع بر بهره برداری سیستم تأثیر گذار خواهد بود . از این رو لازم است تا ضمن توجه کافی به نکات فوق نقاطی طرح و مشخص گرد که در دوره بهره برداری از حد اقل اشکالات بر خوردار باشد . با توجه به این مراتب ، در ادامه ابتدا انواع شبکه های توزیع مورد بررسی قرار گرفته و همچنین سایر موارد مطرح تشریح گردیده است .[1]

بررسی و مطالعه نقشه های سیستم توزیع آب
قبل از تشریح سیستم توزیع آب ، لازم است نکاتی در ارتباط با انواع سیستم های توزیع و نحوه تقسیم بندی آن ارائه گردد و سپس بر اساس شناخت حاصل شده، سیستم موجود مورد بررسی قرار گیرد .
در این راستا، ابتدا به تشریح تقسیم بندی شبکه های توزیع آب پرداخته شده ودر آخر شبکه موجود مورد بررسی قرار گرفته است .
انواع شبکه های توزیع آب به دو دسته کلی بر اساس موارد زیر قابل تقسیم بوده که در ادامه به تشریح پرداخته شده است .[5]

-نحوه لوله گذاری
-سیستم تأمین فشار

الف) تقسیم بندی شبکه توزیع از نظر نحوه لوله گذاری
در این تقسیم بندی شبکه توزیع به سه دسته شاخه ای، حلقوی و مختلط تفکیک می شود .

شبکه شاخه ای
در این سیستم همواره لوله هایی با اقطار کوچکتر از لوله های با اقطار بزرگتر منشعب می شود . جهت جریان غالباً از لوله اصلی به لوله های فرعی است . در این سیستم چنانچه لوله اصلی دچار شکستگی شود قطع آب در قسمت های پایین دستی خواهد بود که این مو ضوع از معایب این سیستم شمرده میشود . از دیگر معایب این سیستم راکد ماندن آب در زمان کاهش مصرف می باشد ، که موجب رسوب گذاری در لوله و تغییر رنگ و مزه آب می شود . تغییرات فشار در این شبکه ها عمدتاً به صورت خطی با توجه به میزان افت های اصلی و جزئی است .[4]
شبکه حلقوی
در این سیستم شبکه از یک حلقه اصلی به صورت کمربندی و حلقه های درونی تشکیل یافته است و آب توسط حلقه اصلی به حلقه های درونی وارد گردیده وبه مصرف کننده می رسد . در این نوع از شبکه ها بسته به نوسانات مصرف جهت جریان تغییر می یابد . هزینه اجرای شبکه های حلقوی به دلیل طولانی شدن لوله گذاری افزایش می یابد و همچنین به دلیل نا مشخص بودن جهت جریان آب در لوله محاسبات آن پیچیده می باشد ، البته ناگفته نماند که این نوع شبکه از مطلوب ترین نوع شبکه ها به حساب می آید . در رابطه با این شبکه ها خاطر نشان می سازد به دلیل تغذیه جریان از نقاط مختلف ،توزیع فشاری در حالت توازن نسبی قرار داشته و با توجه به اینکه توزیع و مصارف از یک حالت متعادلی بر خوردار است لذا تغییرات شدید فشاری قابل ملاحظه نمی باشد .در تعیین نقاط فشار سنج در این شبکه ها بایستی توجه داشت نقاطی به عنوان نقاط نصب فشار سنج در نظر گرفته شود ، که تعدادسر شاخه های ورودی و خروجی با هم برابر باشد .[5]


شبکه های مختلط
این سیستم همان طوری که از نامش پیداست تلفیقی از دو سیستم شبکه توزیع شاخه ای وحلقوی است .با توجه به این موضوع که ایجاد شبکه های حلقوی علیرغم تمامی مزایای مرتبط با آن هزینه زیادی را در اجراء طلب می نماید ، در اکثر شهرها بسته به وضعیت خیابانها ومعابر شهری شبکه های مختلط طراحی واجرا گردیده است در تعیین نقاط نصب فشارسنج در این قبیل شبکه های توزیع بایستی توجه داشت ، در بخش حلقوی نقاطی بعنوان نقاط نصب فشارسنج در نظر گرفته شود که سر شاخه های برابری داشته باشد و در بخش شاخه ای نیز نقاط کورشبکه به عنوان نقاط نصب در نظر گرفته شود . همچنین بایستی توجه داشت در بخشهای حلقوی که به شبکه شاخه ای منتهی می شود نیز نسبت به نصب فشار سنج اقدام گردد.[4]

ب) تقسیم بندی شبکه های توزیع از نظر سیستم تأمین فشار
جهت ایجاد جریان در یک شبکه توزیع و تأمین فشار لازم همواره سعی بر این است که از نیروی ثقل استفاده شود .
شبکه های ثقل بر سادگی طرح آنها، در زمان بهره برداری از اطمینان بیشتری برخوردار می باشند. در صورتی که به دلایل گوناگون ایجاد شبکه ثقلی امکان پذیر نباشد ، فشار لازم در شبکه توزیع آب توسط ایستگاههای پمپاژ تأمین می گردد .
در هر حال شبکه های توزیع از نظر تأمین فشار به انواع مختلف به شرح ذیل تقسیم بندی می شوند . [5]

شبکه ثقلی نوع اول
چنانچه منطقه مورد مطالعه از وسعت کمی برخوردار باشد و اختلاف ارتفاع به حد کافی وجودداشته باشد، فشار تمامی منطقه بوسیله یک یا چند مخزن با رقوم ارتفاعی یکسان تأمین می گردد .[5]

شبکه ثقلی نوع دوم
در صورتیکه وسعت و تغییرات ارتفاعی منطقه ناچیز نباشد ، استفاده از یک یا چند مخزن با رقوم ارتفاعی یکسان امکان پذیر نبوده و در این حالت باید با نصب تأسیسات کاهش فشار از نوع مخزنی یا مکانیکی (شیر فشار شکن ) شهر را به مناطق مختلف فشاری تقسیم بندی نمود .[5]

شبکه ثقلی مرکب
در مناطقی که از چند طرف به ارتفاعات طبیعی محدود می گردند ، می توان مخازن دیگری در ارتفاعات پایین تر از مخزن اصلی احداث نمود . با این روش در ساعات پیک مصرف همه مخازن به شبکه توزیع متصل بوده و در مدار بهره برداری قرار خواهند داشت ، در ساعات کم مصرف برخی از مخازن در مدار قرار خواهند گرفت و به منظور جلوگیری از سر ریز آب مخزن پایین دست نیاز به تهیه و نصب تأسیسات کنترل جریان ( شیرهای کنترل جریان در ورودی مخازن ) است .
از محاسن این سیستم کاهش قطر لوله های اصلی شبکه توزیع نسبت به حالت ثقلی ساده است ، که باعث کاهش هزینه های اجرایی می گردد .[5]

پمپاژ ثقلی
در صورتی که محل تأمین آب در پایین دست شهر باشد و شبکه توزیع در رقوم بالاتری از محلهای تأمین قرار داشته باشد ناگزیر باید آب را به شبکه توزیع پمپاژ نمود . که در ساعات کم مصرف آب پمپاژ شده وارد مخازن ذخیره می شود ودر ساعات پیک مصرف ایستگاه پمپاژ و مخزن تواماً شبکه توزیع را مشروب می سازند .در این سیستم نقاط نصب فشار سنج با توجه به تغییرات شیب هیدرولیکی انتخاب می گردد. [5]

پمپاژ مستقیم
چنانچه اختلاف ارتفاعی کافی در محدوده منطقه وجود نداشته باشد ، توزیع و تأمین آب با پمپاژ مستقیم آب به شبکه توزیع صورت می گیرد. استفاده از این سیستم به دلیل نوسانات فشار در ساعات مختلف مصرف با اشکالات زیادی همراه خواهد بود و معمولاً در شرایط خاص و مناطق کوچک به کار برده می شود . با توجه به این امر در نقاط نصب فشار سنج بایستی تغییرات شرایط جریان به خوبی شناخته شده و بررسی مصارف به دقت صورت گیرد .[5]
در این حالت ظرفیت و ارتفاع پمپاژ ، به گونه ای تعیین می گردد که علاوه بر تأمین آب مورد نیاز در حالت حداکثر مصرف ، جبران نوسانات ساعتی فشار مورد نیاز در شبکه نیز تأمین گردد . کنترل پمپ ها در این حالت توسط سوئیچ های فشاری و متناسب به مصرف در شبکه خواهد بود .[4]
بدین نحو که در شرایط پیک مصرف کلیه پمپها روشن و متناسب با نیاز شبکه آب مورد نیاز و فشار لازم را ایجاد می نماید. به تدریج با کاهش مصرف در شبکه بالطبع فشار افزایش یافته و دبی پمپها تقلیل می یابد . لکن قبل از اینکه پمپـــها در شرایط نا مطلوب از لحاظ راندمان کاری قرار گیرند . توسط سوئیچ های فشاری و تابلو های فرمان پمپ ها به ترتیب یکی پس از دیگری خاموش می گردد .به نحوی که سایر پمپ ها روشن در شرایط کاملاً مناسب و مطلوب کاری قرار گیرند . وبالعکس، با افزایش مصرف در شبکه و افزایش گذر حجمی هر پمپ فشار کاهش یافته و در مسیر کاهش فشار تا آنجایی ادامه خواهد یافت که فشار پمپ ها از یک مقدار حداقل کمتر نگردد .[12]
در این حالت نیز توسط سوئیچ های فشاری پمپ ها به ترتیب و یکی پس از دیگری شروع به کار می نماید به نحوی که کلیه پمپ ها در یک شرایط کاری مناسب از لحاظ راندمان قرار گیرند .[12]
واضح است عملکردپمپهاباتوجه به دامنه تغییرات دبی وارتفاع آنهابه نحوی می باشد که در شرایط نامطلوب از لحاظ راندمان قرار نخواهند گرفت و از طرفی فشار ماکسیمم ایجاد شده توسط پمپ ها در شبکه از حد مجاز تجاوز نمی نمایدوپمپ ها در حد اقل فشار نیز تأمین کننده حداقل فشار مورد نیاز در شبکه خواهند بود. ذکر این نکته ضروریست که استفاده از سیستم سوئیچ فشاری این امکان را به وجود می آورد که پمپ ها همواره در شرایط مطلوب کاری قرار گیرند و از عمر مفید بیشتری بر خوردار باشند و همچنین در میزان برق مصرفی نیز صرفه جویی گردد . از آنجائی که گذر حجمی پمپ ها با استفاده از سوئیچ های فشاری و راندمان مناسب بین دو حد بالا و پایین مصرف تنظیم می گردد . بنا براین بر اثر خارج شدن یک پمپ از مدار پمپ های در حال کار از لحاظ راندمان دچار اختلال نمی گردد . این امر در تفسیر نتایج فشار سنجی بایستی به دقت مورد توجه قرار گیرد .در این نوع سیستم ها از جمله مهم ترین نقاط نصب فشار سنج خروجی ایستگاههای پمپاژ است .[5]

پمپاژ مستقیم با کنترل توسط مخزن هوایی
استفاده از سیستم پمپاژ مستقیم با معایب زیادی همراه است . لذا در اغلب موارد جهت ایجاد یک سیستم مطمئن تر از مخازن مابین محل مصرف و ایستگاه پمپاژ استفاده می گردد ، که مخزن تعبیه شده وظیفه کنترل فشار کار پمپها را عهده دار است . در این حالت پمپها برای حداکثر مصرف روزانه طراحی می شوند . [5]
چنانچه مراکز مصرف مابین محل مخزن هوایی و ایستگاه پمپاژ واقع باشند و تأمین آب توسط مخزن هوایی و ایستگاه پمپاژ صورت گیرد ، تغییرات دبی و فشار آب در خطوط لوله کمتر خواهد شد .
از این رو از جمله نقاط نصب فشار سنج در این محدوده قرار دارد .

بطور کلی انواع فشار در شبکه های آب رسانی عبارتنداز :

-فشار استاتیکی شبکه که با صفرفرض نمودن جریان در لوله ها و در نظر گرفتن بلند ترین سطح آب در مخزن به دست می آید . حداکثر فشار استاتیکی ، نبایستی از حداکثر فشار مجاز در شبکه ، افزون تر گردد .
-فشار دینامیکی شبکه که در هر نقطه از شبکه ، با کاستن افت فشارها از فشار کلی ، به دست می آید . حد اقل فشار دینامیکی بایستی از حداقل فشار مورد نیاز در شبکه بیشتر باشد .[4]

ب) وضعیت توپوگرافی
بررسی وضعیت توپو گرافی و مورفولوژی شهر به دلیل تأثیر آن بر روی پارامتر های هیدرولیکی جریان و نحوه تأمین فشار شبکه توزیع از مسائل مهم و قابل تامل در انتخاب محلهای نصب فشار سنج به شمار می آید .
که با توجه به نقشه های توپوگرافی و بازدید محلی انجام می گردد .[1]

تهیه نقشه نقاط نصب فشار سنج
همانطور که اشاره شد پراکندگی فشار سنج های نصب شده بر روی سیستم توزیع آب باید بگونه ای باشد که بتوان با قرائت آنها وضعیت فشار سیستم را در کلیه نقاط با دقت قابل قبول برآورد و تعیین نمود ،از آنجا که این امر منوط به انتخاب صحیح نقاط فشار سنجی می باشد از اینرو دقت در انتخاب نقاط نصب فشار سنج از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
بطور کلی مواردی که در انتخاب تعداد ونقاط نصب فشارسنج موثر واقع گردند عبارتنداز :[5]
-وضعیت شبکه توزیع آب از نظر تأمین فشار سیستم .
-تنوع سیستم های تأمین فشاردر شبکه توزیع آب .
-وضعیت تو پوگرافی منطقه .
-تراکم لوله گذاری در شبکه توزیع آب .
-تنوع اتصالات و ارتباطات لوله ها (نحوه لوپ بندی ).
در ابتدا وضعیت شبکه آب از جنبه های مختلف از نظر نحوه تأمین فشار سیستم ، نوع و تراکم لوله گذاری و وضعیت توپو گرافی وسایر موارد مطرح در تعیین نقاط نصب فشارسنجی مورد بررسی قرار گرفت . بر این اساس با توجه به بررسی های صورت گرفته ، نقاط نصب فشارسنج ها انتخاب می گردند .[5]

تهیه فرمهای ثبت قرائت فشارسنجها
به منظور اندازه گیری میزان فشارجریان فرم قرائت فشارسنج ها مطابق فرم شماره 1 طراحی و تهیه گردیده است .
در این راستا لازم است برای کلیه فشارسنجهای موجود در شبکه توزیع آب فرم مزبور تهیه و تکمیل گردد . نحوه تکمیل فرم قرائت فشار به شرح زیر است :[1]
کد فشار سنج
در این ردیف براساس کد های درج شده در نقشه نقاط نصب فشار سنج یا شناسنامه ایستگاه فشار سنجی کد هر یک از فشار سنجها درج می گردد .
مختصات محل نصب
مختصات جغرافیایی محل نصب که شامل طول و عرض جغرافیایی و رقوم ارتفاعی گره محل نصب می باشد در این ردیف درج می گردد . مختصات محل نصب فشار سنج و شناسنامه های فشارسنجی موجود است .[1]
آدرس
در این قسمت آدرس محل نصب فشار سنج درج می گردد .[1]

مشخصات قرائت فشارسنج
فشارسنجهای نصب شده در شبکه توزیع باید بر اساس برنامه قرائت فشار تهیه شده قرائت شوند . از این رو در این بخش تاریخ قرائت ، میزان فشار درج می گردد [1]
(مطالعات کاهش آب بحساب نیامده )
تعاریف و اصطلاحات رایج در مدل سازی
همانند سایر علوم، درعلم مدل سازی اصطلاحات تخصصی خاصی رایج بوده که در ادامه برخی از آنها تشریح گردیده است .
سیستم system
به شبکه ای از اجزای به هم پیوسته که قادر به پاسخ گویی به یک یا چند محرک می باشند ، اصطلاحاً سیستم اطلاق می شود ، مانند سیستم انتقال و توزیع ، سیستم جمع آوری فاضلاب و امثالهم.[5]

مدل MODEL
مدل آن چیزی است که سیستم را با غیر از خود سیستم تشریح می کند ، یا به عبارتی، هر روش یا روند سازمان یافته ای که به منظور آنالیز مسائل و پیش‌بینی‌رفتار سیستم به کارگرفته می شود ، مدل نام دارد .مدل ها بر اساس ساختار و نحوه عملکرد به چند دسته به شرح زیر تقسیم گردیده اند .[5]

الف)مدل ریاضی(MATHEMATICAL MODEL )
در صورتی که یک مدل با استفاده از روابط و الگو ریتمهای ریاضی ، سیستم را تعریف و تشریح نماید ، به آن مدل ریاضی گفته می شود ،بر این اساس مدلهای مختلفی به شرح زیر تعریف گردیده است .[5]

الف-1)مدل قطعی ( DETERMINISTIC MODEL )
مدلی که به منظور تولید برونداد یا پاسخهای سیستم به محرک یا ورودی های مکانی و زمانی ،، بر اساس یک سری معادلات و روشهای پذیرفته شده ریاضی پایه ریزی شده است را مدل ریاضی قطعی می گویند .اغلب مدلهای تجاری مدلهای سیستم های توزیع آب در این دسته قراردارند . [5]
الف-2)مدل استوکستیک STOCHASTIC MODEL) )
مدل استوکستیک مدلی است که در آن به منظور تولید یکسری پاسخ های تصادفی بر اساس خصوصیات و سوابـق آماری پاسخ های سیستم ،از روابط آماری جهت پیش بینی وضعیت حال و آینده سیستم ، در حالات مختلف استفاده می شود .در کاربرد مدل استوکستیک موارد زیر مطرح است .[5]
-معمولاً نیاز به مانیتور کردن بررسی سیستم در یک محدوده وسیعی از حالات متصوره است .
-معمولاً برای کاربرد خاص و یک سیستم معین تهیه می گردد از این رو نمی توان مدل استوکستیک تهیه شده برای یک سیستم را در سیستم دیگر مورد استفاده قرار داد .
-روشهای آماری مورد استفاده جهت تهیه مدل استوکستیک یک سیستم را می توان جهت دیگر سیستم ها مورد استفاده قرار داد .

الف-3)مدل تخصصی یا نظام یافته RULIR EXPERT MODEL ) )
در این مدل نیز از روابط ریاضی استفاده می شود .نکات قابل ذکر در این مدل به شرح زیر است :
-از این مدل اغلب در کنترل سیستم یا سیستم کسب و کنترل داده ها (SCADA) استفاده می شود.
-معمولاً برای یک سیستم خاص و کاربرد ویژه بر اساس یک سری پارامترهای کنترلی ایجاد می گردد .
-این مدل ممکن است برای یک سیستم دیگر قابل استفاده نباشد .
-مراحل و روشهای بکار گرفته شده در تهیه این مدل برای یک سیستم در سایر سیستمها قابل کاربرد است .[5]

الف-4)مدل ترکیبی COMBINED MODEL
مدل ترکیبی ، مجموعه ای از سه مدل فوق به منظور افزایش کارایی بود .ودر اغلب موارد فعالیت های مدلسازی و کاربردی ، ترکیبی از کلیه مدلهای فوق مورد استفاده قرار می گیرد . به عنوان مثال:
-بیشتر مدلهای سیستم توزیع آب مدل قطعی است .
-مدل تهیه الگو های مصرف ( براساس فاکتورهای مختلف ساعتی ، روزانه، هفتگی، فصلی یا سالیانه )عموماً توسط مدلهای استو کستیک انجام می شود
-جهت ایجاد ارتباط مدلهای قطعی و استوکستیک با سایر بانک های اطلاعاتی و مدلهای مختلف معمولاً از مدلهای تخصصی استفاده می شود .[5]

ب)مدلهای کامپیوتری COMPUTER MODEL
مدلی که کلیات ریاضی در آن توسط کامپیوتر انجام می شود را مدل کامپیوتری گویند .با توجه به این تعریف هر یک از مدلهایی که فوقاً آورده شده است در این تعریف قابل ارائه هستند . بطور کلی دراین مدل با استفاده از روشهای عددی تعداد زیادی معادله و روابط ریاضی به روش تکراری ( هاردی کراس)یا به صورت همزمان (روشهای نیوتن – رافسون و تئوری خطی ) جهت به دست آوردن نتایج حل می گردند .[5]
شبیه سازی SIMULATION
کاربرد مدل را شبیه سازی گویند .شبیه سازی سیستمهای توزیع آب به دو صورت به شرح زیر صورت می گیرد .
الف)شبیه سازی تک واقعه یا استاتیک
استفاده از مدل به منظور شبیه سازی پاسخ سیستم به یک حالت خاص و معین از جریان را شبیه سازی تک واقعه یا دائمی یا استاتیک نامند.در این حالت ، به عنوان مثال مصارف گره های مختلف در شبکه و سطح آب درون مخازن ثابت فرض شده و پاسخ شبکه در حالات خاص همچون حداکثر یا حداقل جریان ساعتی توجه داشته و از این رو ودرلحظات و وقایع دیگر قابل کاربرد نمی باشد . با توجه به این امر در شبیه سازی دائمی یااستاتیکی موارد زیر مطرح است . [1]
-حالت های جریان با زمان ثابت می ماند .
-از آن جهت مدل نمودن حالات مختلف جریان دائمی استفاده می شود ، از جمله :
-حد اکثر جریان ساعتی، که در آن (حداکثر مصرف وجود دارد یا دوره هایی که سیستم در بیشترین فشار کاری قرار دارد )
-حداقل جریان ساعتی ( شبیه سازی تعدیلی ) مصرف وجود دارد
دوره هایی که معمولاً مخازن در حال پر شدن هستند .
دوره های که معمولاً بیشترین حجم جریان عبوری در خطوط لوله است . [1]

ب)شبیه سازی ممتد یا دوره گسترش یافته
در شبیه سازی ممتد یا دوره گسترش یافته یا بطور کلی دینامیکی ،از مدل به منظور شبیه سازی پاسخ های سیستم به یک سری از وقایع جریان یا پروسه های هیدرولیکی استفاده می شود .به بیان دیگر در این روش جریانهای متفاوتی در طول فواصل زمانی متعدد با فرض ثابت بودن دبی و فشار در هر فاصله زمانی در شبانه روز شبیه سازی می گردد . از این رو ، از آن می توان جهت دست یابی به مقادیر دبی و فشار بین ساعات حد اکثر و حداقل جریان استفاده نمود . ازآنجایی که در این روش ،پاسخهای سیستم را می توان به صورت سری های زمانی مورد مطالعه قرار داد ، لذا اطلاعات و نتایج بیشتری نسبت به سایر روشها به ویژه روشهای آماری به دست خواهد آمد .[5]

در شبیه سازی دوره گسترش یافته :
-جریانهای متغییر با توجه به گامهای زمانی در طول شبانه روز قابل شبیه سازی است .
-جریان و فشار در هر مرحله زمانی ثابت باقی می ماند
-مقادیر جریان و فشار بین دو مقدار حدی حداکثر و حد اقل جریان قابل مدل شدن است .
-اندازه تأسیسات و تجهیزات به طور قابل قبول و مؤثری قابل برآورد و تعیین است .
-بمنظور بررسی های بهره برداری از آن می توان استفاده نمود.[5]
مدلهای کیفی آب
در صورتی که برای یک سیستم شبیه سازی دوره گسترش یافته صورت گرفته باشد می توان با وارد کردن پارامترهای توابع کیفی در آن ،تغییرات کیفی آب را در سیستم مورد مطالعه قرار داد .به مدلی که به این طریق تهیه می شود اصطلاحاً‌مدل کیفی آب گویند .[1]
نکته قابل ذکر اینکه ، در تهیه مدل کیفی بایستی کل اجزاء سیستم در مدل وارد گردد .
متغییر VARIABLE
کمیتی که در هر مرحله کار با مدل قابل تغییر است را متغییر گویند . مانند مصارف0
پارامتر PARAMETER
کمیتی که در هر مرحله کار با مدل مقدارثابتی داشته و غیر قابل تغییر است . مانند ضریب زبری
الگوریتم
به مراحل یا روشهای محاسباتی ، الگوریتم اطلاق می گردد .[5]

هدف از مدل سازی و کاربردهای آن:
هدف اصلی در تهیه یک مدل هیدرولیکی سیستم توزیع آب ، حصول شناخت کافی و جامع از حالات مختلف موجود در سیستم به منظور ارتقاء کمی وکیفی طراحی و بهره برداری است .این شناخت بطور کلی در حین ایجاد مدل کالیبراسیون آن حاصل خواهد گردید .[1]
بطور کلی، از مدل و نتایج شبیه سازی حاصل از آن ، در یک سیستم توزیع می توان در مواردی به شرح ذیل استفاده نمود .
-طراحی سیستم در ارتباط با اصلاح و توسعه
مدل وسیله مناسبی رادر ارز یابی مهندسی شبکه توزیع آب موجود ، تعریف نواقص ، ارزیابی و برآورد آلترناتیو های مطرح در اصلاح و توسعه سیستم در اختیار طراحان قرار می دهد . [5]
-آموزش بهره برداران
مدل وسیله آموزشی بسیار مناسبی را در آموزش و کمک به بهره برداران در ارتباط با شناخت سیستم و فهم اثرات اعمال سیاستها و روشهای بهره برداری بر کارایی سیستم در اختیار قرار می دهد
-طراحی روش بهره برداری توسط مدل ، کارشناسان قادر به تجزیه و تحلیل سیستم موجود بوده و از طریق آن می توانند استراتژیها و روشهای بهره برداری بهینه که در نهایت منجر به وضع قوانین و دستورالعملهای مفیدی می گرددرا تدوین نمایند .
-ارزیابی بهره برداری سیستم نتایج حاصل از مدل، اطلاعات مفیدی را در اعمال سیاستهای مختلف بهره برداری بر کارآیی سیستم در اختیار قرار می دهد .
-نگهداری سیستم
از طریق مدل امکان ارائه طرح سیستماتیک و بلند مدت در تأمین و نگهداری مبتنی بر پیش بینی و پیش گیری فراهم می گردد .[5]
بهینه سازی سیستم در مواقع اضطراری :
از طریق مدل می توان به حالاتی که در مواقع خارج شدن بخشی از شبکه از موارد و انتقال بار بخشی از آن به بخش دیگر حادث می شود ، شناخت پیدا کرده و بدین ترتیب اقدامات مقتضی را جهت کاهش هر چه بیشتر زیانها به کار بست .[1]
ـ موجودات آب
از طریق مدل می توان تأسیسات مورد نیاز جهت تأمین آب را در مراحل مختلف توسعه شهر با توجه به منابع آبی موجود و مورد نیاز تعیین نمود .[5]
-حل مسائل و مشکلات مطرح در فصول گرم سال و مواقع کم آبی و بحران
-مطالعات مربوط به تلفات آب شهری
-مطاله،بررسی ارزیابی سیستم همزمان با بهره برداری
-مطالعات مربوط به مدیریت انرژی
-مطالعات و ارزیابی های اقتصادی سیستم توزیع
-انجام مطالعات کیفی و روند یابی کیفی
-تعیین اندازه ونوع تأسیسات مورد نیاز از قبیل مخازن و ایستگاههای پمپاژ
-تعیین محل احداث تأسیسات مختلف
-تعیین اندازه ،نوع و محل کارگذاری شیر آلات
-تعیین اندازه مناسب لوله ها
-تعیین مورد نیاز آتشفشانی
-تعیین مناطق مختلف فشاری و تحلیل مسائل خاص هر منطقه
-تعیین نیازهای آبی و ظرفیت شبکه در نقاط و زمانهای مختلف
-تعیین میزان بار وارد به شبکه های مجاور و تعدیل بار
-پیگردی منابع[1]

محدودیتهای مدلسازی
به دلیل وجود برخی از محدودیت های ذاتی در هر مدل ، استفاده از آن در حالات مختلف دارای محدودیتهایی است
از جمله محدودیتهایی که در استفاده و کاربرد مدل در شبیه سازی سیستم ها ی انتقال و توزیع آب وجود دارد ، موارد زیر قابل توجه است .[5]
-مدل کامپیوتری موجب بهبود کمیت و کیفیت اطلاعات پایه نمی گردد .
-مدل تنها می تواند اطلاعات مورد نیاز موضوع را از اطلاعات پایه استخراج نماید و هرگز به غلبه بر کمبود ها و نواقص اطلاعاتی نیست .
-هیچ مدلی قادر به تولید نتایج کاملاً دقیقی نبوده، چراکه هر مدل دارای کمبودها و نواقصی در نشان دادن کل سیستم است .به عبارت دیگر ، با توجه به اینکه هر سیستمی از فرایندها و مکانیزمهای پیچیده و متنوعی تأثیر می پذیرد و نمی توان تمام آنها را در یک مدل جای داد ،لذا نتایج صد درصد به واقع نخواهد بود .
-اعداد و نتایج به دست آمده توسط مدل کامپیوتری کاملتر از محاسبات دستی نبوده و تنها تفاوت آن در سرعت و دقت انجام عملیات و محاسبات است .
-عموماً نتایج یک مدل به صورت اعداد ،نمودارها و شکل ها بوده و تفسیر نهایی آنها با توجه به شرایط محلی و سایر شرایط موجود به عهده کارشناس مدل سازی است .
-مدل تنها یک نرم افزار کاربردی نبوده که پس از نصب بر روی کامپیوتر تنها به یک اپراتور جهت ورود اطلاعات و اخذ نتایج از آن نیاز باشد ، بلکه بایستی کار بر آشنایی کافی به اصول هیدرولیک ، کیفیت آب و مدلسازی داشته باشد .
-استفاده از مدل به منظور پیش‌بینی حالتها و پاسخ ها در شبکه توزیع به یک سری شرایط تعریف شده ،مستلزم آنالیز و تفسیر دقیق اجزای مختلف مدل است .
-شبیه سازی یک سیستم نسبت به حالتهای مختلف ، نیازمند به کاربردن فرضیاتی است که انتخاب آنها تأثیر مهمی بر نتایج دارد . علیرغم واقعیتهای فوق ، یک مدل وسیله ای با ارزش در نشان دادن رفتار سیستم تحت شرایط مختلف بوده و توسط آن می توان به سؤالاتی پاسخ گفت که بدون مدل پاسخ به آنها بسیار دشوار و حتی غیر ممکن است.
-معمولاً مدلها تمامی اجزاء سیستم رامدل نمی کنند ، چراکه:
-بیشتر شبکه های توزیع بسیار وسیع و گسترده هستند
-در بیشتر شبکه های توزیع ، تنها اسکلت سیستم برای راحتی کار مدل می شود.
-اینکه چه لوله هایی برای راحتی کار ، حذف شوند تأثیر مهمی در مدل خواهد داشت .[5]
تهیه برنامه قرائت فشار:

بمنظوربررسی وضعیت فشاردرسیستم توزیع آب ،لازم است پس ازنصب فشارسنجهای موردنظرکه نقشه موقعیت ومحل نصب آنهامشخص گردیده ،عملیات قرائت فشارسنجهای مزبوربه مرحله اجراگذاشته می‌شود.دراین راستابرنامه قرائت فشارسنج ها بشرح زیرتهیه وارائه شده است .[1]
1-روزانه کلیه فشار سنج های نصب شده در شبکه توزیع آب در ساعات معیین (از ساعت 6 صبح لغایت 10شب)طی دو نوبت قرائت گردند.
2-میزان فشار ،تاریخ و زمان قرائت هر یک از فشارسنجهای قرائت شده در فرم مربوطه درج می گردد .
3-زمان قرائت فشارسنج در هر تاریخ ، بایستی حداکثر 3ساعت با زمان قرائت فشارسنج در تاریخ بعد و قبل از آن اختلاف داشته باشد ،از اینرو پس از قرائت فشارسنجها در یک دوره یک ماهه وضعیت فشار در ساعات مختلف شبانه روز طی راههای مختلف قابل بررسی می باشد .
4-جهت قرائت فشار در ساعات کم مصرف (از ساعت 10 شب لغایت 6 صبح )هر فشار سنج در هر ماه حداقل در هفت نوبت از ساعت 12 نیمه شب لغایت 6 صبح به ترتیب روزهای هفته قرائت گردد .[1]

تهیه و تکمیل اطلاعات سیستم توزیع آب
در مطالعات کاهش آب به حساب نیامده از جمله فعالیتهای مثبت تعریف شده جمع آوری اطلاعات مربوط به عوارض مختلف سیستم توزیع آب است .از جمله اطلاعات توصیفی که می بایست در موارد مختلف جمع آوری گردد ، موارد زیر قابل اشاره است :[10]
-خطوط لوله
-حوضچه شیرآلات
-مخازن
-الکتروموتور پمپها
-فشارسنجها
-جریان سنجها
در این فعالیت نقشه های تأسیسات و تجهیزات سیستم توزیع از قبیل مخازن، ایستگاههای پمپاژ ، شیرآلات و امثالهم به همراه شناسنامه های فنی تهیه خواهد گردید .
در این راستا ، در گزارش حاضر به بحث راجع به تهیه این موارد و نحوه تهیـــــه نقشه های مربوط و شناسنامه های فنی پرداخته شده است .[1]

حوضچه شیر آلات :
روندتهیه نقشه موقعیت شیرآلات و جمع آوری اطلاعات مربوط به آن به شرح ذیل است .
-تهیه و بررسی نقشه های موجود سیستم توزیع آب
-پیمایش محلی حوضچه های شیرآلات
-کدگذاری حوضچه شیرآلات و تهیه نقشه های کد گذاری شده
-بررسی و تعیین حوضچه هایی که نیاز به پاک سازی ، مرئی نمودن و …دارند .
-تهیه فرم های شناسنامه ای به منظور جمع آوری اطلاعات توصیفی
-جمع آوری اطلاعات توصیفی منطبق با فرمهای شناسنامه ای
-اعلام نواقص، کمبود ها و ایرادات در این بخش به شرکت و پیگیری رفع آنها
با توجه به مراتب فوق ، ضروریت اکیپ پیمایش شبکه توزیع آب تشکیل و فعالیتهایی به شرح زیر جهت جمع آوری اطلاعات مربوط به حوضچه شیر آلات انجام گیرد .[1]
در این راستا بایستی کلیه حوضچه شیرآلات شناسایی شده ، ضمن اختصاص کد جغرافیایی به هر یک از حوضچه ها ، وضعیت موجود آنها برداشت و نواقص مشاهده شده ثبت گردد .[10]
از آنجایی که از لحاظ اصول بهره برداری ، می بایست دسترسی به شیر آلات شبکه توزیع آب به آسانی میسر باشد .لذا وجود هر گونه مواد زائد جامد و یا مایع در حوضچه شیرآلات از قبیل آشغال ، زباله ، خاک و نخاله های ساختمانی ، گل و لای و سایر مواردی که دسترسی به تجهیزات درون حوضچه را اعم از لوله های ورودی و خروجی ، شیرآلات واتصالات را غیر ممکن سازد ، موجب نقض اصل فوق می گردد .باتوجه به این امر ، به منظور آگاهی و شناخت از نواقص موجود در هر حوضچه طی بازدید دوره ای انجام شده از حوضچه شیر آلات هر منطقه جدولی برای حوضچه شیرآلاات موجود در هر منطقه تهیه و تکمیل گردد . این جدول در بر گیرنده کد جغرافیایی ، نشانی محل واقع شدن حوضچه و نواقص و ایرادات مشاهده شده در آن ، طی بازدید انجام شده باشد .[1]
ضمناً در اختصاص کد جغرافیایی به حوضچه شیرآلات از حروف MHمخفف MANHOLو یک عدد چهار رقمی استفاده می شود که رقم اول بیانگر منطقه ای که حوضچه در آن قرار دارد و سه رقم بعدی شماره حوضچه در آن منطقه است . بعنوان مثال در کد 1235MH یعنی حوضچه ای که در منطقه یک واقع گردیده و حوضچه شمارة 235 در این منطقه است .[1]


طراحی فرم های شناسنامه ای
امروزه در عصر اطلاعات ،نقش اطلاعات به عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهادر برخورد با مسائل و مشکات مطرح بوده و اساس تصمیم گیری های بهینه به حساب می آید . اخذ تصمیمات لازم و مقتضی بدون دسترسی به اطلاعات مناسب ، معقول و بهنگام امکان پذیر نبوده وکیفیت اخذتصمیمات لازم و مقتضی بدون دسترسی به اطلاعات مناسب ‌،معقول و به هنگام امکان پذیر نبوده وکیفیت اخذ تصمیمات در مدیریت ،رابطه مستقیمی با اطلاعاتی دارد که در ارتباط با مسائل،جمع آوری می گردند .از اینرو ،مدیریت درعصراطلاعات بیشتربه ابزارهای علمی توجه داردتا ابزارهای سنتی وکهنه،بخصوص امروزه که بااستفاده ازکامپیوتر،امکان دسترسی به اطلاعات ،ذخیره وپردازش وبازیابی آن،به سرعت وبادقت فوق العاده ای افزایش می یابد. [1]
دراین راستا،ذکراین نکته ضرور یست که کیفیت اطلاعات ازدرجه اول اهمیت برخوردار بوده و لذا می بایست به آن توجه خاصی مبذول گردد . چراکه ،در صورت نادیده گرفتن این مهم خسارات عمده ای چه از لحاظ زمانی و چه از لحاظ هزینه وارد خواهد گردید.
با توجه به مراتب فوق و از آنجایی که جمع آوری اطلاعاتی که یک امر هزینه بر و کاملاً فنی بوده ، لذا می بایست در تعیین اقلام اطلاعاتی دقت خاصی مبذول گردد تا اطلاعات بدون کاربرد جمع آوری نگردد و همچنین قالب اطلاعات جمع آوری شده در شکل مناسبی باشد تا بتوان باکمترین تغییر از آنها استفاده مناسب را به عمل آورد .
بر این اساس در این بخش فرمهای شناسنامه ای منطبق با نیازهای فعلی و آتی (پیاده سازی سامانه های اطلاعات جغرافیایی( GIS)درموارد زیر در این فعالیت تهیه و ارائه گردیده است . [1]
-شناسنامه لوله ها
-شناسنامه حوضچه شیرآلات
-شناسنامه مخازن
-شناسنامه ایستگاههای پمپاژ (الکترو موتورپمپها)
-شناسنامه ایستگاههای فشار سنجی
-شناسنامه ایستگاههای جریان سنجی
در صورت تهیه وتکمیل فرم های شناسنامه ای ، اطلاعات جامع و کاملی از سیستم توزیع آب به منظور پیاده سازی سامانه های اطلاعات جغرافیایی حاصل خواهد گردید .[1]
برای هر یک از حوضچه شیرآلات ، مخازن ، الکتروموتورپمپها ،ایستگاههای فشارسنجی و ایستگاههای جریان سنجی شناسنامه جداگانه ای تهیه شده و کلیه اطلاعات مربوطه جمع آوری شود،تا اطلاعات سیستم توزیع آب تهیه و تکمیل شده و برای مراحل بعدی (مرحله تهیه مدل هیدرولیکی سیستم توزیع آب) مورد استفاده قرار گیرد . [5]

تهیه مدل هیدرولیکی سیستم توزیع آب
در طی یکی دو دهه اخیر با رشد صنعت کامپیوتر و روشهای جمع آوری ، پردازش ، ذخیره سازی آمار و اطلاعات و استفاده از آنها در نشان دادن و شبیه سازی وضعیت موجود ، پیش بینی وضعیت آینده که در مدیریت سیستمهای توزیع آب بسیار مفید و ضروری می باشد . مطابق با سایر علوم و فنون جهش فوق العاده ای پیدا نموده و چشم انداز جدیدی را در مقابل متخصصین امر گشوده است . امروزه روشهای آنالیز سیستمهای توزیع آب بصورت یک تکنیک مطرح و کارا در شناخت رفتار هیدرولیکی و کیفی ، ارزیابی طرحهای توسعه ، بهره برداری و بطور کلی غلبه بر خلاف های اطلاعاتی مورد پذیرش قرار گرفته است .در این راستا ، علیرغم این حقیقت که هنوز ابهامات بسیاری در توصیف روابط پایه که تاثیر پارامترهای فرایندی را در سیستم های آبی نشان می دهد وجود دارد ، از مدلها می توان به عنوان ابزار مؤثر و مناسب در برآورد های کمی و کیفی متغییر های فرایندی استفاده نمود . [5]
به طور کلی مدلسازی شبکه توزیع آب که وسیله و ابزار ارزشمندی را در براورد و ارزیابی حالات مختلف سیستم توزیع در اختیار کارشناسان امر قرار می دهد ،عبارت است از :
فرآیند بکارگیری کامپیوتر در شبیه سازی یک شبکه توزیع آب واقعی به منظور شناخت حالات متصوره در سیستم است .[1]
مراحل مدلساز ی سیستمهای توزیع آب
جهت تهیه مدل یک سیستم توزیع بایستی مراحل مختلفی به شرح زیر صورت پذیرد

الف)تعریف موضوع
اولین گام در تهیه یک مدل تعیین موضوع است .در این راستا ،مدل سازی سیستم های توزیع آب نیز از این قاعده مستثنی نخواهدبود . برخی از موضوعات کلی که غالباً بر مبنای آنها اقدام به تهیه مدل می گردد ، عبارت است از :[5]
-مطالعه طرح های جامع آب
-مطالعه و بررسی کیفیت آب
-برآورد کارآیی سیستم توزیع آب
-مطالعات مربوط به مدیریت انرژی
-طرحهای اصلاح و ترمیم
-برقراری ارتباط با شبکه های مجاور
-طراحی سیستم توزیع جدید
-بهره برداری
ب)انتخاب مدل
موضوعات مطرح در انتخاب یک مدل بسیار زیاد بوده و توانایی مدلها در بر آوردن این نیازها بستگی خاص به آنها خواهد داشت .در انتخاب یک مدل سئوالات مختلفی مطرح بوده که در صورت پاسخ به آنها به راحتی با مرور قابلیتهای نرم افزارموجود ، نرم افزار مورد نظر را انتخاب و مورد استفاده قرار دارد . از جمله سئوالات مطرح عبارتند از :[5]
میزان پرداختن به به جزئیات در مدل
-مدل کلیه لوله های موجود در سیستم توزیع آب را شبیه سازی کند .
-مدل کلیه شیر‌آلات ، پمپها ، مخازن و سایر سیستمهای کنترلی را شبیه سازی کند .
-شیر های مجزا سازی را در شبیه سازی در نظر گیرد .
-مصرف و الگوهای آن با چه جزئیاتی مورد استفاده قرار گیرد .
-میزان پرداختن به جزئیات جغرافیایی بعنوان مثال موقعیت لوله ها و گره ها در مدل نشان دهنده موقعیت واقعی آنها در سیستم توزیع باشد .
کالیبراسیون مدل
-کالیبراسیون دینامیک
-کالیبراسیون ساده
نوع شبیه سازی مورد نیاز
-دائمی یا استاتیکی
-دوره گسترش یافته یا دینامیکی
-کیفی
نحوه ربط مدل با سایر برنامه های کاربردی از جمله GISوCAD،بانکهای اطلاعاتی و …
نیازهای سخت افزاری
نیازهای نرم افزاری
نوع خروجی های مورد نیاز
میزان اطلاعات موجود ، قابل دسترسی و تهیه
ملاحظات فنی و اقتصادی
پرسنل آموزش دیده
داده ها و اطلاعات مورد نیاز
راحتی استفاده و کاربرد
علاوه بر موارد فوق ، در انتخاب یک مدل برای یک هدف خاص بایستی نسبت به برخی از نیاز های عمومی شناخت کافی داشت .[5]
با توجه به موارد فوق، در انتخاب یک مدل بایستی به جنبه های مختلف آگاهی کامل داشته و بر اساس معیارهای مطرح نسبت به انتخاب نوع مدل و نرم افزاری که نیاز مدنظر را بر آورد می نماید ،اقدام نمود .[1]
یکی از این نرم افزارها که در مطالعات کاهش آب به حساب نیامده در شرکت آب و فاضلاب استان اردبیل به کار می رود نرم افزار EPANET می باشد .[10]
ج)جمع آوری و سازماندهی اطلاعات
اطلاعات مورد نیاز در مدلهای سیستم توزیع آب به دو دسته کمی و کیفی تقسیم می گردند .[5]

ج-1)اطلاعات کمی
اطلاعات کمی مورد نیاز درمدل سازی سیستمهای توزیع آب ،تحت سه شاخه به شرح زیر مورد بررسی قرار خواهد گرفت .
اطلاعات مربوط به شبکه
اطلاعات مربوط به بهره برداری
اطلاعات مربوطه به مصرف
ج-1-1 ) اطلاعات مربوط به شبکه
اطلاعات لوله ها ، شامل
کد لوله ، جهت جریان در لوله ، کد گره ابتداو انتهایی لوله ، قطر ، جنس ، طول ، ضریب زبری ، ضریب افت جزیی ، تاریخ نصب ، فشار کار و فشار طراحی و عمق لوله گذاری .[5]
اطلاعات مربوط به شیر آلات
کد گره ابتدا و انتها ، قطر ،طول ، ضریب زبری ، نوع شیر ، ضریب شیر ، تغییرات هد، تاریخ نصب ، جنس شیر ، رقوم ارتفاعی ، فشار بالاست و پایین دست [5]
اطلاعات مربوط به پمپ ها
کد گره ابتدا و انتها ، قطر لوله مکش و رانش ، قطر ، هد پمپ ، ظرفیت پمپ ، رقوم ارتفاع محل ، رقوم ارتفاعی نصب پمپ ، قطر پروانه پمپ ، منحنی مشخصه پمپ ، نقشه ایستگاه پمپاژ و نتایج آزمایشات پمپاژ [5]
اطلاعات مربوطه به گره ها
نوع گره ( مرچع یا مصرف ) ، کد گره ، رقوم ارتفاعی ، محل گره
نقاطی با فشار معین ( نقاطی که قبلاً فشار سنجی شده )
نقاطی که اطلاعات مربوط به فشار آن مورد نیاز است .
ج-1-2) اطلاعات مربوط به بهره برداری
مخازن ( ارتفاع آب ، میزان تغییرات سطح آب )
پمپها ( فشار رانش ، فشار مکش ، دبی جریان ، منحنی عملکرد )
شیرهای کنترل فشار ( فشاربالا دست ، فشار پایین دست ، موقعیت و وضعیت شیر )
شیر های کنترل جریان ( فشار پایین دست ، موقعیت شیر ، میزان جریان )
لوله ها ( میزان جریان در لوله ها )[1]

ج-1-3 ) اطلاعات مربوط به مصرف [5]
آمار قرائت
آمار تولید آب
مصارف بزرگ
تغییرات مصرف ( تغییرات آب و هوایی ، فصلی ، روزانه ، ساعتی )
نسبت های کلیدی ( حداکثر روزانه به متوسط روزانه ، حداکثر ساعتی به متوسط روزانه ، حداکثر ساعتی به حداکثر روزانه ، حداقل ساعتی به ماکزیمم ساعتی )
ضریب تلفات آب
طبقات مصرف ( خانگی ، تجاری ، صنعتی ، اداری و ...)
تلفات آب ( نشتها ، شستشوی خطوط ، استفاده های غیر مجاز ، شستشوی مخازن ، شکستگی خطوط ، عدم دقت کنتورها ، مصارف ثبت نشده )
نیازهای آبی
نیازهای آب آتشنشانی

ج- 2 ) اطلاعات کیفی
در صورتیکه تهیه مدل کیفی آب در یک سیستم توزیع مد نظر باشد ، ضریب اطلاعات زیر جمع آوری گردد .
با رواحد ، میانه و انحراف معیار اجزا کیفی
پارامترهای ایجاد و زوال مواد
آمار و اطلاعات مربوط به به آنالیز کیفی آب
اطلاعات مربوط به نتایج اندازه گیری غلظت مواد شیمیایی ( مانند کلر )[1]

د) ایجاد مدل
پس از جمع آوری آمار ، اطلاعات و استخراج اطلاعات مورد نیاز مدل انتخابی ، فعالیتهایی به شرح زیر جهت ایجاد مدل اولیه مورد نیاز است .[1]
تهیه نقشه کد گذاری شده سیستم توزیع
تعیین میزان مصرف گره ای و الگوهای حاکم بر آن
تهیه فایل های ورودی
اصلاح و رفع عیب

در ارتباط با تهیه فایل ورودی لازمست با توجه به فرمت اطلاعات ورودی نرم افزار انتخابی ، اطلاعات جمع آوری شده وارد گردد . در EPANET برای ایجاد مدل نیاز به سه فایل اطلاعاتی به شرح زیر است .
فایل های اطلاعات ورودی
فایل اطلاعات نقشه
فایل تصحیح مدل ( انتخابی )[10]
بررسی و تعین معیارها و محدودیت ها
در تهیه مدل هیدولیکی و ارائه سناریوهای بهره برداری همواره به این نکته توجه میگردد که فشار و جریان در خطوط لوله و در حد مطلوب و در محدوده معیارهای موجود قرار گیرد . از اینرو در این بخش ، مبانی معیارهای مورد نظر تشریح گردیده است .[5]
الف) دبی جریان
سیستم آبرسانی شامل خطوط انتقال و شبکه توزیع آب بایستی بتواند آب مورد نیاز کلیه مصرف کنندگان و همچنین حداکثر نیاز شبانه روزی مصرف کنندگان بخصوص در روزهای گرم فصل تابستان برای تمام دوره طرح و در هنگام بهره برداری را تامین نماید. بنابراین سیستم آبرسانی بر طبق نیازهای آبی تعیین شده می بایست در طول دوران بهره برداری ، ظرفیت انتقال و توزیع آب به میزان مورد نیاز را دارا باشد . بر طبق بررسیهای انجام شده ، دبی جریان مورد نیاز تعیین گردیده است .[5]
ب) سرعت جریان
بطور کلی سرعت جریان در خطوط لوله از سه نقطه نظر به شرح زیر بایستی مورد توجه و بررسی کامل در امر طراحی و بهره برداری ( تهیه مدل هید رولیکی ) قرار گیرد .[1]
سرعت آب در لوله های انتقالی توزیع ، نباید از حدی بیشتر گردد . زیرا افزایش سرعت آب از یک رو بر اساس معادله دارسی و ایسباخ سبب افزایش افت فشار و از سوی دیگر تاسیسات ایجاد فشار ، سبب بالا رفتن ارتفاع رانش پمپها و بطور کلی هزینه های ثابت و جاری ایستگاه پمپاژ و سیستم توزیع می گردد .[4]
بر اساس رابطه برداری تغییر مقدار حرکت ، مقدار نیروی وارد در زانوئی ها و سه راهی ها بر اثر تغییر جهت و سرعت جریان بالا ، موجب شکستن لوله ها بخصوص در اتصالات می گردد . همچنین به علت احتمال بستن ناگهانی شیر های قطع و وصل در یک بخش ، ضربه فشاری در سایر قسمتهای دیگر ایجاد می شود که احتمال شکسته شدن آن نقاط را بالا می برد ، مقدار این ضربه دقیقاً به مقدار سرعت بستگی دارد .
سرعت زیاد آب باعث فرسایش دیواره لوله ها بویژه در دهانه لوله و در محل اتصال دو لوله می گردد و چنانچه این مطلب مورد توجه و ملاحظه قرار نگیرد ، عمر مفید خطوط لوله تقلیل می یابد .[4]
با توجه به موارد فوق الذکر انتخاب حداکثر و حداقل برای سرعت آب درلوله ها ضروری است و در این راستا محدودیت سرعت معمولاً بصورت زیر در نظر گرفته می شود .[1]
ماکزیمم سرعت آب درلوله های با قطر کوچکتر از 500 میلیمتر برابر 2 متر بر ثانیه و در لوله های با قطر برابر و یا بزرگتر از 500 میلمتر برابر 5/2 متر بر ثانیه می باشد .
حداقل سرعت آب در خطوط لوله های آب رسانی بدین جهت مورد توجه قرار می گیرد که از طرفی در اثر سرعت کم رسوب در لوله ها ایجاد می گردد و از طرف دیگر گازهای محلول در آب بصورت حبابهایی در می آیند که در قسمتهای بلند خطوط لوله جمع شده و جریان آب را مختل می سازد و نیز سبب تغییر مزه آب می شود . طبق استانداردهای قابل قبول دنیا حداقل سرعت 3/. الی 6/. متر بر ثانیه در نظر گرفته می شود .[12]
با توجه به اینکه هدف از ایجاد مدل هیدرولیکی در مطالعات کاهش بحساب نیامده به نوعی اصلاح سیستم توزیع آب و نیزارائه روش بهره برداری مناسب به منظور کاهش تلفات می باشد ، لذا تعیین سرعت اقتصادی همواره از جمله نکات اساسی و مهمی بوده که بایستی در تهیه و تفسیر نتایج حاصل از مدل مورد توجه قرار گیرد . بطور تقریبی و تجربی سرعت اقتصادی در لوله های تا قطر 500 میلیمتر 2/1 - 6/. متر در ثانیه متغیر بوده که بهترین آن از 1- 8 متر بر ثانیه عنوان گردیده است . برای لوله های برابر با یا بزرگتر از 500 میلیمتر این سرعت ممکن از 5/2 - 2/1 متر بر ثانیه برسد .[1]
بر این اساس در تهیه مدل هیدرولیکی یک شهر به منظور کاهش تلفات فیزیکی کوشش خواهد شد تا سرعت اقتصادی و سرعتهای پیشنهادی فوق که منطبق با استانداردهای صنعت آب کشور می باشد با توجه به جمیع جهات از جمله افزایش نامعقول هزینه ها ، شکستن لوله در اثر ضربه به قوچ و بخصوص فرسایش لوله ها ضمن حداکثر استفاده از انرژی پتانسیل استاتیکی انتخاب گردد .[10]
ج) فشار
حداکثر فشار در خطوط لوله باید به اندازه ای باشد که لوله ها بتوانند ، فشار موجود را مخصوصاً در محل اتصالات در بدترین شرایط کار لوله یعنی شرایط استاتیکی را تحمل کنند . فشار زیاد خطر شکستن لوله ها را در نقاط پست و گود فراهم می نماید از طرف دیگر فشار در مقدار نشت و تلفات آب نقش موثری دارد و هنچنین باعث بالا رفتن کلاس لوله و در نتیجه افزایش هزینه های تاسیسات آبرسانی می شود .[4]
محدود کردن فشار در شبکه از آن جهت اهمیت دارد که در زمان حداکثر مصرف و برداشت آب ، هیچ نقطه ای از شهر ، نباید فشار کمتر از 3/. اتمسفر گردد و همچنین اضافه شدن فشار نباید موجب ازدیاد مصرف و بخصوص تلفات آب شود . منطقاً دیدگاه کلی در تهیه مدل هیدرولیکی شبکه توزیع آب به منظور کاهش تلفات باید به صورتی باشد که با در نظر داشتن جنبه های فنی و اقتصادی فشارها در سطوح عمده تحت پوشش با رعایت مقادیر حداقل لازم ، کمترین مقدار ممکن باشد .[12]
حداکثر فشار موقعی مطرح می شود که خطر ترکیدن لوله در نقاط ضعیف شبکه ، بخصوص در شب هنگام که جریان آب داخل شبکه خیلی کند و در نتیجه افت فشار به حداقل ممکن می رسد و نهایتاً فشار هیدرولیکی به حداکثر خود یعنی معادل فشار استاتیکی نزدیک میگردد ،وجود دارد و این امر موجب شکستن لوله ها ، اتصالات و شیر آلات میشود . بنابراین با توجه به فشار کار لوله های موجود و لوله های پیشنهادی که برای فشار 6 الی 12 اتمسفر ساخته می شوند و همچنین توجه به امکان پوسیدگی آنها پس از کار گذاری ، عدم پاسخگویی فشارپذیری لوله ها در عمل ، نسبت به فشار اسمی ، وجود ضعف شبکه در محل های اتصال و عمل نصب متعلقات خط لوله و علاوه بر آن با عنایت به پیش بینی استاندارد صنعت آب کشور حداکثر فشار مجاز شبکه توزیع آبه به مقدار مناسبی بر حسب ستون آب تعیین و محدود میگردد .[5]
حداقل فشار آب در شبکه توزیع آب باید به اندازه ای باشد که در ابتدای هر انشعاب فشار لازم برای مصرف کننده در لوله وجود داشته باشد .این فشار بایدافت فشار در کنتور و متعلقات ، طبقات و ارتفاع ساختمان و حداقل فشار لازم در آخرین طبقه ساختمان را در پیک مصرف ماههای گرم سال تأمین نماید که برای شهر هایی که احداث ساختمانها تا سه طبقه مجاز باشد حداقل 20متر ستون آب در نظر گرفته شود بدین لحاظ درتهیه مدل هیدرولیکی شبکه توزیع آب به منظور تهیه روندهای بهره برداری مناسب که موجب کاهش تلفات آب میگردد .محدوده فشار حدالامکان بین 20 تا 40 متر ستون آب رعایت خواهد گردید.[12]
لازم به ذکر است ،بر طبق استاندارد صنعت آب کشور بر اساس کیفیت اجرای شبکه توزیع آب و لوله کشی داخل ساختمانها در ایران ، حد اکثر فشار مجاز شبکه برابر 50متر ستون آب توصیه شده است . حداقل فشار مجاز نیز بایستی به اندازای باشد که با توجه به افتهای فشار شبکه و داخل ساختمان و همچنین تغییرات سطح آب در هیچیک از نقاط برداشت در داخل ساختمانها ،حداقل فشار از 3/0 اتمسفر کم نباشد . حداقل فشار شبکه برای ساختمانهای یک طبقه 14 متر و برای هر طبقه اضافی 4 متر جهت تأمین ارتفاع و افت فشارهای داخلی ساختمان بر عدد فوق افزوده می شود .[11]
تهیه مدل اولیه
با توجه به اطلاعات جمع آوری شده در بخش قبل ،کلیه اطلاعات مورد نیاز جهت ایجاد مدل اولیه در فرصت های مناسب تهیه وبه نرم افزار مدل سازی سیستم های توزیع آب شهری EPANETوارد می گردد و با توجه به قابلیت های نرم افزار مذکور راه حلهای کاری مناسب برای متعادل سازی فشار ،احیاناً از طریق زون بندی و اصلاح و توسعه شبکه آب و یا استفاده از شیرهای کنترل فشار و …داده می شود .[10]
تهیه نقشه های بهنگام شبکه توزیع آب :
عدم وجود نقشه ها و یا ناقص بودن نقشه های شبکه توزیع آب ، عموماً موجب بروز دشواری های بسیاری در امر طراحی و بهره برداری اصولی میگردد . در غالب موارد نقشه ها و مستندات مربوط به سیستم توزیع آب بطور نامنظم و بصورت کامل وجود نداشته و با توجه به تغییر و تحولاتی که در چند سال اخیر در مدیریت تأسیسات آب رسانی شهری صورت گرفته ، بسیاری از این اطلاعات حذف و نابود گردیده است .[1]
با توجه به این امر و از آنجایی که در مطالعات کاهش آب به حساب نیامده وجود نقشه های به هنگام شبکه توزیع آب از ضروریات است ،لذا تهیه نقشه های بهنگام شبکه توزیع آب در شرح خدمات مطالعات گنجانیده شده است .[10]
عملیات بهنگام ساز ی نقشه های شبکه توزیع آب ،یک روند بوده ودر طول زمان بایستی این فعالیت در دستور کار پرسنل شرکت قرار گیرد .تا با هر تغییر یا اصلاحی و یا اخذ اطلاعات به روز تر هر روزنقشه های شبکه توزیع آب کامل تر گردد .[1]
در این ارتباط با توجه به روند هایی که در امر اتفاقات و حوادث شبکه توزیع آب ، واگذاری انشعاب یا ایجاد تغییرات در آن ، اصلاح و توسعه شبکه توزیع آب، تعمیر و نگهداری اجزاء سیستم توزیع آب از قبیل شیر آلات و حوضچه ها و سایر موارد اینچنینی اتخاذ می گردد ، در صورت عمل نمودن پرسنل شاغل در واحد فنی و شبکه توزیع آب ، واحد تعمیرات و سایر واحد هایی که به نوعی در ارتباط مستقیم با سیستم توزیع آب قرار دارند ، در طول زمان بر غنای کمی و کیفی نقشه های تولید شده افزوده خواهند شد،در غیر این صورت در طول زمان این نقشه ها از وضعیت به روز بودن خارج خواهد گردید.با توجه به این امر، تأکید می گردد راهکارها و روندهای تعریف شده به درستی مورد عمل قرار گیرد تا در آینده شاهد شناسایی هر چه بیشتر و دقیقتر این سیستم باشیم .[1]
بطور کلی روند تهیه نقشه های بهنگام شبکه توزیع آب به شرح ذیل است .
-اخذ نقشه ها ، کروکی ها و کلیه اسنادو مدارک موجود در ارتباط با شبکه توزیع آب
-اخذ نقشه های سایر زیر ساختهای شهری از ادارات و شرکتهای زیربط و استخراج اطلاعات مورد نیاز از نقشه های مزبور
-تهیه نقشه های کامپیوتری و تهیه لایه های اطلاعاتی مورد نیاز در محیط کامپیوتر ی
-تهیه روش و دستورالعمل کد گذاری یا به عبارتی کد جغرافیایی عوارض
-پیماییش محلی اولیه و شناخت موانع اجرایی ، تهیه نقشه های پایه به هنگام شهر سازی و اختصاص کد جغرافیایی به عوارض شهری
-پیمایش محلی و برداشت اطلاعات موردنیاز از قبیل اطلاعات مربوط به خطوط لوله ، شیر آلات ، حوضچه شیر الات ،و سایر اجزاءو مشخصات فنی مربوط به آن .
-بررسی گزارش حوادث و اتفاقات شبکه توزیع آب و استخراج و انتقال اطلاعات به نقشه های بهنگام شبکه توزیع آب .
–اخذ و بررسی کروکی های مربوط به اصلاح و توسعه شبکه توزیع آب ، استخراج و انتقال اطلاعات به نقشه های بهنگام شبکه توزیع آب
-اختصاص کد جغرافیایی به کلیه عوارض مطابق دستور العمل تهیه شده
-انتقال اطلاعات جمع‌آوری شده به لایه های مربوط در نقشه کامپیوتری
-تهیه پایگاه داده ای درمحیط نقشه به منظور تهیه نقشه های gis ready، بدین ترتیب کلیه عوارض دارای صفحات مربوط به خود بوده و قابل استخراج و انتقال به سایر پایگاههای اطلاعاتی و نرم افزار های کاربردی است .
-ارائه نقشه های بهنگام شده کامپیوتری منطبق بر ساختار سامانه های اطلاعات جغرافیایی در این راستا، همانگونه که در فوق اشاره گردید ، به هر یک از عوارض و اقلام اطلاعاتی در سیستم توزیع آب ، کد جغرافیایی منحصر به فردی به منظور شناسایی موقعیت عارضه و نیز دست یابی به اطلاعات توصیفی مربوط به آن اختصاص داده می شود .از این رو ، به منظور آشنایی با نحوه و روش کد گذاری جغرافیایی ،در ادمه به تشریح موارد مربوط به کد جغرافیایی برای عوارض مختلف پرداخته شده است .[1]

1-کد گذاری عوارض
الف)لوله ها
به هر یک از خطوط لوله موجود در شبکه توزیع آب کد جغرافیایی اختصاص داده می شود .در این ارتباط ضروری است که منظور از خط لوله ، لوله ایست که بین دو نقطه وارد گردیده است کد اختصاص داده شده به هر یک از لوله ها از یک حروف لاتین Pمخفف PIPEو یک عدد چهار رقمی ،رقم اول مشخص کنندة منطقه ای که لوله در آن قرار دارد و سه رقم بعدی نشان دهنده شماره لوله در آن منطقه است . بر این اساس ،با توجه به بافت شهری و توسعه شبکه و احتمال اصلاح و توسعه های آتی فواصل شمارنده لوله ها تعیین می گردد . بطور معمول شمارنده بافاصله دو تایی در نظر گرفته می شود .
بعنوان ن مثال درکد جغرافیایی4 123P یعنی لوله ای که در منطقه یک واقع شده و لوله شماره 234در این منطقه است .[1]
ب) حوضچه شیر آلات
به هر یک از ساختمانها و سازه هائی که به منظور دستیابی به شیر آلات در سیستم توزیع احداث گردیده اند و اصلاحاً حوضچه شیر آلات نامیده می شود، یک کد جغرافیایی به منظور شناسایی موقعیت مکانی و دستیابی به اطلاعات توصیفی آن (مندرج در فرمهای شناسنامه ای )اختصاص داده می شود . کد اختصاص داده شده به حوضچه شیر آلاات از حروف لاتین MHمخففMANHOL یک عدد چهار رقمی که در آن رقم اول نشان دهنده منطقه ای که حوضچه در آن واقع شده و سه رقم بعدی شمارة حوضچه در آن منطقه است . در کد گذاری شیرآلاات فواصل شماره گذاری عموماً بصورت پنج تایی در نظر گرفته می شود ، تا در صورتیکه در آینده حوضچه های جدیدی در نقاطی که در حال حاضر شیرآلاتی مجود نیست و یا اینکه شیر‌آلات آن مدفون گردیده،باکمبود کد و همچنین عدم توالی آنها در یک منطقه مواجه نگردیم .
به عنوان مثال در کد 4585MH یعنی حوضچه شیر ی که در منطقه چهار واقع شده و حوضچه شمارة 585در این منطقه است .[1]

ج) شیرآلات
به هر یک از شیر آلات موجود حوضچه شیرآلات یک کد اختصاص داده می شود . این کد که از یک حرف لاتین V مخفف‌ VALVE و یک عدد چهار رقمی تشکیل گردیده است . که رقم اول شماره منطقه و سه رقم بعدی شماره شیر در آن منطقه است .
به عنوان مثال در کد 3455V یعنی شیری که در منطقه 3و شیر شماره 455در این منطقه است .[1]
د)فشار سنج
به هر یک از فشار سنج ها ی نصب شده در سیستم توزیع آب یک کد اختصاص داده می شود . این کد از دو حرف لاتین PG بمعنای PRESSURE GAGE ویک عدد شش رقمی تشکیل گردیده است .
درعدد شش رقمی ،عدد اول منطقه ای که فشارسنج در آن نصب گردیده وسه رقم بعدی شمارهء لوله ایکه فشار سنج بر آن نصب شده ودو رقم آخر شماره فشارسنجی که در آن منطقه و خط لوله مربوطه است .بعنوان مثال در کد923456PHیعنی فشار سنجی که در منطقه9که بر روی خط لوله234نصب شده وفشار سنج شمارهء56در این منطقه وبر روی این خط لوله است.[1]

ه)مخازن
مخازن موجود در سیستم های توزیع آب شهری در انواع مختلفی وجود دارند ،از قبیل مخازن ذخیره ،متعادل کننده یا فشار شکن ،مخازن متعادل کننده فشاروجریان (مخازن یاتانک های هوایی )از این رو در این طرح به هر یک از مخازن موجود اعم از زمین (مدفون ونیمه مدفون )وهوایی وجدای از نوع استفاده از مخازن یک کد جغرافیایی به منظوردستیابی به موقعیت مکانی و اطلاعات توصیفی مربوط به آن استفاده می گردد . از آنجایی که مخازن ممکن است درداخل مناطق و یا تأسیسات واقع باشند ،لذا کد گذاری مربوط به آنها تفاوت خواهد داشت .[10]
کد اختصاص داده شده به مخازن موجود در شبکه توزیع مناطق مختلف سطح شهر از یک حرف لاتین R مخفف RESERVOIR و یک عدد دو رقمی که رقم اول بیانگر منطقه یا تأسیساتی که مخزن در آن احداث گردیده و رقم بعدی شماره آن مخزن در منطقه یا تأسیسات است .به عنوان مثال در کد75R یعنی مخزنی که در شبکه توزیع سطح شهر در منطقه 7 واقع شده و مخزن شماره 5 در آن منطقه است .[1]
و)تأسیسات
به هر یک از تأسیسات موجود در سیستم انتقال ، تأمین و توزیع آب یک کد یک رقمی اختصاص داده می شود.[1]
منظور از تأسیسات در این طرح محوطه هایی بوده که در بر گیرنده مخازن ، تصفیه خانه ها و ایستگاههای پمپاژ خارج از شبکه توزیع است .[3]

ز)ایستگاههای پمپاژ
به هر یک از ایستگاههای پمپاژ موجود در سیستم توزیع آب یک کد جغرافیایی منحصر بفرد اختصاص داده می شود . این کد در مورد ایستگاههای پمپاژ بوستری که در شبکه توزیع واقع گردیده اند از سه حرف لاتین NPS مخفف NETWORK PUMPING STATION ویک عدد دو رقمی که رقم اول در آن بیانگر شماره منطقه و رقم دوم شماره ایستگاه در آن منطقه است . در مورد ایستگاههای پمپاژ موجود در تأسیسات نیز کد اختصاص داده شده از سه حرف لاتین FPS مخفف FACILITIES PUMPING STATION و یک عدد دو رقمی که رقم اول بیانگر شماره تأسیسات و رقم دوم شماره ایستگاه در آن تأسیسات است .[1]

ر)الکتروموتور پمپها
به هر یک از الکتروموتور پمپهای واقع در ایستگاههای پمپاژ یک کد جغرافیایی اختصاص داده می شود. این کد در مورد پمپهای نصب شده در شبکه توزیع از دو حرف لاتین NP مخفف NETWORKPUMP و یک عدد سه رقمی که رقم اول در آن بیانگر شماره منطقه و رقم بعدی بیانگر شماره ایستگاه و رقم سوم نشانگر شماره پمپ در آن ایستگاه و منطقه است . به عنوان مثال در کد 245NP یعنی پمپ نصب شده در شبکه توزیع ، منطقه دو ، ایستگاه شماره چهار و پمپ پنجم در این منطقه و ایستگاه است . [1]

2- کدمشخصه
منظور از کد مشخصه ،کدی بوده که جهت شناسایی خصوصیات یک عارضه از قبیل لوله یا شیرآلات استفاده می شود ،کد مشخصه برای این موارد به شرح زیر است .[1]
الف)لوله ها
به منظور شناسایی مشخصات توصیفی یک لوله از علایم اختصاری و روش زیر در این طرح استفاده می گردد .[12]

-جنس لوله
بمنظور شناسایی جنس لوله از علایم اختصارص به شرح زیر استفاده می گردد .
لوله پلی اتیلن PE: POLYETHLEN PIPE لوله پلی وینیل کلراید (پی .وی .سی ) P.V.D: POGY VENYL HLORIDE لوله آز بست سیمان A.C: ASBESTOS CEMENT PIPE لوله چدنی I: CAST IRON
لوله چدن نشکن یا داکتیل DCI: DUEDILE CASD IROR
لوله فولادی ST: STEEL PIPE
-قطر لوله
قطر لوله برحسب میلیمتر بیان می گردد. در مورد لوله هایی که بر حسب اینچ بیان می گردند، به منظور یکنواختی و استفاده از سیستم متر یک در تمامی موارد می بایست تبدیل واحد صورت گیرد (هر اینچ معادل 25 میلیمتر ) و در نقشه ها تنها قطرها بر حسب میلیمتراندازه گذاری گردد. قطر لوله می بایست در مقابل علامت اختصاری جنس لوله وارد شود به عنوان مثال 160PE یعنی لوله پلی اتیلن به قطر 160 میلیمتر .[10]

-عمق لوله گذاری
بمنظور نشان دادن عمق لوله گذاری لوله های سیستم توزیع آب بر روی نقشه ها از حرف لاتین H که در مقابل آن عمق لوله گذاری بر حسب متر نوشته شده است ، استفاده می گردد .بعنوان مثال 2/1H یعنی لوله ای که در عمق 2/1متری از سطح زمین کارگذاری شده است .[1]
ب)شیرآلات
بمنظور شناسایی نوع شیر آلات در سیستم توزیع و انعکاس آن بر روی نقشه های شبکه توزیع آب و نقشه های تأسیسات از علائم اختصاری به شرح زیر استفاده می شود .[12]
شیر دریچه ای یا کشوییGV: GATE VALVE
شیر پروانه ای BFV: BUTTERFLY VALVE
شیر یکطرفه CV: HECN VALVE
شیر کاهنده فشار PRV: PRESSURE REDUCING VALVE
شیر فشار شکنPBV: PRESSUR BREAKING VALVE
شیر نگهدارنده فشارPSV: PRESSUR SUSTAINING VALVE
شیر کنترل جریان FCV: FLOW CONTROL VALVE
شیر هوای تک روزنهSAV: SINGLE AIR VALVE
شیر هوای دو روزنه DAV: DUBLE AIR VALVE

جهت نشان دادن قطر شیر ،قطر آن بر حسب میلیمتر در مقابل علامت اختصاری مربوط به آن شیر درج می گردد . به عنوان مثال 250PFV یعنی شیر پروانه ای به قطر 250 میلیمتر .[1]

منابع و مئاخذ

1 ـ مطالب ارائه شده در اولین کارگاه آموزشی کاهش آب بحساب نیامده در پایلوت مشگین‌شهرتوسط مهندسین مشاور صداانگار
2 ـ دستور العمـــل بهــــره‌برداری از مخازن آب(از انتشارات شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور)
3 ـ آئین نامه عملیاتی شرکتهای آب و فاضلاب
4 – آبرسانی شهری تالیف دکتر محمدتقی منزوی
5 ـ Mays.,L.W (ed.),Reliability Analysis of water Distribution Systems , American Society of civil Enjineers , New York ,1985
6-سازمان برنامه و بودجه ،ضوابط و معیارهای ،طرح و محاسبه مخازن آب زمینی ، نشریه شماره 123 ،دفتر تحقیقات و معیارهای فنی ، سازمان برنامه و بودجه ، تهران ، 1374
7- Zappe , R.W., valve selection Hand book ,3rd ed ., Gulf pubilishing company Houston , Texas , 1971
8- Sanks , R . L. , pumping station Design , Butter Worth - Heinemann , stoneham , Massachusetts , 1989
9-clark , j.w . , viessman , w . , jr . ,and Hammer , M.j . , water supply and pollution control 2nd ed. , International Text book company , London , 1971
10-تجربیات اینجانب درخمت هفت ساله ام در شرکت آب و فاضلاب اردبیل در قسمت آب بحساب نیامده.
11-استانداردهای صنعت آب و برق کشور .
12- شبکه های توزیع آب شهر تالیف دکتر امیر تائبی و دکتر محمد رضا چمنیwww.environmentalhealth.ir/